Bestiary.us

Статья из энциклопедии "Міфалогія беларусаў" (1025: с.172):

ЖАЛЕЗНЫ ЧАЛАВЕК, адзначаны ў Центральным Палессі (Жыткавіцкі р-н) міфалагічны персанаж, якога можна ахарактарызаваць як «жалезны чалавек, што жыве ў балоце», параўн.: «У нас болота, то казалі: не йдзі у лес, бо там у болоці такі зелезны чоловек ходзіць да ўхопіць небе» (в. Млінок-Перароўскі); «Нас пужалі колісь жэлезным чоловеком, екі жыве ў лесі, у его жэлезные кузікі» (в.Вільча). Як відаць з прыведзеных ілюстрацый, тэта волат з жалеза, які ахоўвае свае ўладанні, месца лакалізацыі іх — балота або лес, што ў названай мясцовасці амаль сінанімічныя паняцці, паколькі звычайна ў пойме Прыпяці лясы забалочаныя. Дакладных адпаведнікаў разглядаемай складанай назве на іншых беларускіх тэрыторыях не адзначана. Ж. ч. як персанаж беларускіх чарадзейных казак (паводле прынятай класіфікацыі сюжэтаў — «дух у блакітным святле»), выканаўца волі юнака — уладальніка цудоўных прадметаў, што даюць уладу над ім, адзначаны Л. Барагам без указання тэрыторыі, на якой запісаны тэксты казак, Такім чынам, магчыма, што казачны персанаж і міфічная істота, якой часцей за ўсё палохалі дзяцей, каб не хадзілі адны ў лес ці на балота (Палессе), могуць быць атаясамлены ў адным вобразе «жалезнага чалавека». Ускосным пацвярджэннем гэтага можа служыць выкарыстанне вобраза Ж. ч. у рамане В. Казько «Неруш» у якасці міфічнага ахоўніка багаццяў роднай прыроды, які процістаіць несумленным меліяратарам і з'яўляецца ўвасабленнем экалагічных прынцыпаў народа.

На балгарскай моўнай тэрыторыі Ж. ч. адпавядае казачны персанаж — жилезен чувек; на Балканах адзначаны і дакладны семантычны адпаведнік балгарскаму слову — сербскае гвоздени човек. 3 чыста фармальнага боку наяўнасць характарыстыкі «жал?зны» не з'яўляецца спецыфічным прызнакам, паколькі гэты элемент у якасці «адпалохваючага» сустракаецца ў беларускіх гаворках і некаторых славянскіх мовах, як у назвах асоб, параўн., напрыклад, тураўскае жэлезна баба (Не едзь под мостом, баба жэлезна седзіць), так і ў спалучэнні з іншымі назоўнікамі, параўн. жалезныя зубы ў розных дэманаў, жалезныя грудзі ў русалак: «Не йдзеце ў жыто, бо там русаўка да з цыцкамі зелезнымі, да вона цебе ўхопіць да поцягне ў жыто» (в. Луткі Жыткавіцкага р-на), жалезныя вусы ў сама: «Гледзі не лезь у воду, бо там сом седзіць і з вусамі жэлезнымі да ўхопіць» (Тураў) і інш.

Для разумення ўнутранай формы складанай назвы і характаралагічных рыс персанажа цікавай здаецца сувязь «жалеза» — «балота», якая можа адлюстроўваць канкрэтную рэальнасць — наяўнасць пакладаў самародкавага жалеза ў балотах, што магло паслужыць рэальнай асновай для матывацыі разглядаемай складанай назвы. Акрамя таго, першасная матывацыя магла ўзнікнуць як вынік падабенства канфігурацыі кавалкаў самародкавага жалеза да абрысаў чалавечай фігуры, што адзначаецца ў спецыяльнай літаратуры. Паколькі здабыча жалезнай руды была характэрна з даўніх часоў для тэрыторыі Беларусі, дзе былі значныя яе запасы, можна дапусціць, што міфалагічны вобраз Ж. ч. склаўся яшчэ да вядомых міграцый славянскіх народаў на поўдзень, дзе магчымасць здабычы жалеза з балотнай руды не засведчана гістарычнымі і этнаграфічнымі крыніцамі.

Літ.: Бараг 1978. с.92; ТС-1. с.30; Толстой 1969. с.144; Цыхун 1996. с.23-25; Ossowski. с.46.

Г.Цыхун

Указанные в статье источники:

Бараг Л.Г. Сюжэты і матывы беларускіх народных казак: Сістэматычны паказальнік — Мн, 1978 — с.92
ТС-1: Тураўскі слоўнік. Т.1 — Мн., 1982 — с.30
Толстой Н.И. Славянская географическая терминология — М., 1969 — с.144
Цыхун Г. Тры беларуска-балгарскія ізаглосы // Беларуская лінгвістыка. Вып.46 — Мн., 1996 — с.23-25
Ossowski L. Z polieskiej terminologii topograficznej // III Међународни конгрес слависта: Саопшнења и реферати. Београд, 1939. №2 — с.46