В славянской мифологии волки-оборотни. Мотив превращения человека в волка присутствовал в народных верованиях всех славян (58: с.508), но лучше всего он сохранился у украинцев, белорусов (206; 1266: Т1, с.418) и восточных поляков. У русских слово волколак зафиксировано только в южных областях, на остальной же территории людей, превращающихся в волков, называли просто оборотнями, но поверья о них очень схожи с поверьями о волколаках (1266: Т1, с.418; 48: с.44). У словаков и, особенно, у чехов представления о волколаках немногочисленны; у лужичан они также редуцированы и встречаются в основном в Нижней Лужице. Южнославянские представления смешивают волколаков с упырями-вампирами, в них, кроме словенских, эти образы практически сливаются. Своими повадками волкодлаки схожи с прибалтийскими вилктаками и западноевропейскими вервольфами" (216: с.403).

В белорусском фольклоре и литературе

Паводле ўяўленняў беларусаў, ператварэнне ў ваўкалака можа адбыцца як па ўласнай волі з пэўнымі эгаістычнымі мэтамі чалавека-чараўніка, так і па яго чарах, скіраваных на іншага чалавека або групу людзей. Чалавек можа трапіць выпадкова на закляцце, нават уласнае, і стаць ваўкалакам. Ператварэнне па ўласнай волі адбываецца шляхам перакульвання праз уторкнутыя вастрыём уверх у зямлю нажы (іх колькасць у розных паданнях падаецца ад аднаго да дванаццаці — 1, 5, 7, 12). Гэтай жа мэце можа паслужыць асінавы пень, які, ссекшы дрэва, не перахрысцілі. Калі скарыстоўваліся 5 нажоў то на зямлі іх размяшчалі так, каб яны ўтварылі як бы абрыс ваўка: дзве нагі пярэднія, дзве заднія і адзін хвост. Перакульваючыся паступова праз гэтыя нажы, чалавек з кожным разам набываў рысы звера. Вярнуць чалавечы выгляд можна было толькі адкуліўшыся назад праз тыя ж нажы. Калі парадак прадметаў будзе парушаны ці будуць кімсьці забраньм самі прадметы, то адчараванне становіцца немагчымьм Таму лічылася, што працэдура пераварочвання ў ваўкалака павінна адбывацца ў глухім месцы без сведкаў.

Існавала перакананне, што моцны чараўнік можа ператварыць у ваўкалака цэлае вяселле, калі ў ім сабрана 12 асоб. Тады чараўнік перакіне праз іх гарошыну, узятую са струка з 12 зернямі, прамовіць таемнае закляцце, і людзі пабягуць ваўкамі. Ператварыць вяселле ў ваўкалакаў чараўнік можа і з дапамогай заклятай ніткі, працягнутай праз дарогу, хамута ды іншага. Выпадкам можна трапіць на заклятае месца. Так, чалавек, пачаўшы будаваць хлеў, секануў тры разы па парозе і прамовіў (закляў): «Хто пераступіць гэтае месца, той скінецца ваўком на ўсё жыццё!», маючы на ўвазе злодзея, рабаўніка. Аднак, забыўшыся, сам ступіў на тое месца і стаў ваўкалакам, прытым на ўсё жыццё.

Паводзіны ваўкалакаў вельмі адрозніваюцца ад паводзін звычайных ваўкоў: яны жаласна выюць, нібы плачуць ці стогнуць, выюць на ўсход сонца ці ў напрамку сваіх вёсак — гэта іх малітва, яны робяць сабе ўзгалоўі, раніцай мыюцца, водзячы мордамі па роснай траве, вясной капаюцца ў раллі — нібы аруць. Ваўкалакі трымаюцца бліжэй да жытла людзей, не баяцца іх, калі тыя маюць пры сабе толькі палкі, і могуць цярпець іх удары. Не ядуць звычайную ежу ваўкоў — сырое мяса, падлу, нячыстых жывёл, нават галадаючы, а падбіраюць рэшткі людской ежы, косткі, выкінутыя кавалкі скураной вупражы і іншае. Ваўкалак можа загінуць ад кулі паляўнічага, тады на ім могуць выявіцца рэшткі вопраткі, крыжык, пярсцёнак ці іншыя знакі яго чалавечай прыроды. Ваўкалакі захоўваюць здольнасць думаць і перажываць па-людску, яны пакутуюць. Калі мінаецца тэрмін чараў, ваўкалак становіцца чалавекам. Лічылася, што ваўкалаку можна дапамагчы хутчэй стаць зноў чалавекам. Дзеля гэтага трэба кінуць на яго пояс, накрыць абрусам, на якім асвячалі велікодную ежу, кінуць на яго сваю скінутую і разадраную адным узмахам кашулю, парваць ільняную нітку, пад якой ваўкалак прабег, і гэтак далей. Калі ўдзельнікі вяселля сталі ваўкалакамі, то ім трэба зайграць на скрыпцы вясельныя песні, пры гэтым угаворваць: «Ці ня досыць вам хадзіць, людзей смяшыць, сабак дражніць? Ідзіце лепей дамоў!» Як толькі музыка зайграе песню, што ігралі ў момант іх зачаравання, ваўкалакі радасна крычаць і становяцца людзьмі. Дзеці, народжаныя ў ваўкалацтве, таксама ваўкалакі, аж да ператварэння ў людзей іх бацькоў. Але нават ахрышчаныя, яны маюць адмоўныя рысы, акрамя выпадкаў, калі іх ахрысціў святар, які сам пабываў у ваўкалаках. Стаўленне да ваўкалакаў у народзе было дваістым, аднак пераважае ўсё ж спачуванне, літасць, жаданне дапамагчы вярнуць ранейшы выгляд. Уяўленні пра ваўкалакаў шырока распаўсюджаныя ў славянскіх народаў, дзе яны маюць блізкія па гучанні назвы і надзяляюцца падобнымі рысамі. Ваўкалакі стаяць у адным шэрагу з іншьгмі пярэваратнямі, але паданні пра іх распрацаваныя лепей. Паводле беларускіх народных ўяўленняў, чалавек можа перакінуцца ў птушку, паўзуна, нават малую казурку ды кожную жывёліну — лісу, мядзведзя, тхара, ласку, у свойскую жывёлу і розныя неадушаўлёныя прадметы, што часта бачым у казках, баладах ды іншых творах.

Міф пра ваўкалакаў мае пад сабой розны грунт — найперш старажытную індаеўрапейскую культавую, сацыяльную традыцыю, успамін пра існаванне архаічных сацыяльных групаў «ваўкоў», а таксама жывыя штодзённыя назіранні за жьгццём ваўкоў, з якімі нашым продкам давялося жыць у непасрэднай блізкасці, улічваючы прыродна-экалагічныя асаблівасці нашага рассялення ў лясной зоне. У выніку склаліся пэўныя уяўленні, правілы паводзінаў, замацаваныя ў сакральных тэкстах і рэальных прыкметах. Сур'ёзнае стаўленне да ваўка як да годнага суперніка пераадольвалася ў казках, дзе яму адведзеная зніжаная роля. Юраўскія звычаі і абрады сведчаць пра існаванне агульнапрызнаных правілаў добрасуседства ці суіснавання чалавека і ваўка ў адной прасторы («Воўк каля гнязда не бярэ», «Якую скацінку воўк намеціў, тая яму і дастанецца» ды іншыя.). Існуе шмат успамінаў пра сустрэчы з ваўкамі, калі чалавек і воўк мірна разыходзяцца. Спачувальнае стаўленне да ваўкалакаў, якія, паводле народных пераказаў, больш пакутавалі, чым прыносілі шкоду, магло быць падказана назіраннем за састарэлымі ваўкамі, што не маглі ўжо здабываць ежу паляваннем і таму цягнуліся да жытла ў пошуках спажытку. Паданняў пра людзей, што нараджаюцца са здольнасцю ператварэння ў ваўка і такімі застаюцца да смерці, у нас не зафіксавана (1025: с.72-73).

Вобраз ваўкалака выкарыстоўваўся ў беларускай паэзіі ў розных аспектах. Так, Янка Купала звярнуўся да яго, малюючы чалавека-пярэваратня:

В украинском фольклоре

В украинском фольклоре верования касательно людей, способных превращаться в волков распространены достаточно ровно и повсеместно. В Центральной и Северной Украине чаще фиксируется название "вовкулак", на Западной — "вовкун".

Вовкун, как и европейский вервольф, существо часто подневольное и становится волком в наказание или в силу нарушения каких-либо запретов. Среди нарушения запретов находим отказ от Бога и невыполнение его заветов, но чаще вовкулаками становятся путём действий колдунов и чародейников.

Вовкулаком можно и родиться, и с этой возможностью также связаны некоторые запреты. Например, ребёнок, зачатый на Пасху станет вовкуном (754: с.XIII), в чём тоже видно нарушение запрета. Также вовкулака может родить женщина, если беременной увидит волка или станет есть мясо животного, разорванного волком (754: 859, с.86).

Существует множество способов вернуть вовкулаку человеческий облик. Для этого необходимо перевести его через хомут или заставить три раза перекинуться через себя (754: с.XIV). Один из способов, перекусить шнурок на вовкулаке (754: с.XIV), напоминает об одном из самых распространённых в Западной Европе способов превращения в вервольфа при помощи пояса. В других случаях шкура волка рвётся и слезает с человека, зацепившись за какой-либо крюк (756: 82, с.46). Любопытное поверье о вовкулаках зафиксировано на Покутье, в котором считается, что у вовкулаков есть под пахом своего рода ямка, где сходятся концы шкуры. Через неё шкура выворачивается и человек заходит внутрь, а выходит волк (757: s.106). Подобное поверье не имеет прямых аналогий, но в Западной Европе также фиксируются поверья о том, что шкура у вервольфов с одной стороны человеческая, а с другой волчья.

Есть мнение, что и европейский вервольф, по крайней мере иногда, идентифицировался с, собственно, разбойником. В то же время указывалось, что подобные сравнения принадлежат, в основном, художественной литературе (672: p.33).

Следующая запись из Хмельницкой области. Её любопытная черта в том, что вовкулак, про которого сообщается, — современник информатора и, судя по всему, вовкулак в данном случае обозначает скорее девиантное поведение данного жителя, чем действительно то, что информатор верит, что он превращается в волка.

Следующее поверье было записано в Вижницкой районе Черновецкой области. В нём действиями вовкулаков (вовкулаки едят луну) объясняется изменение фаз луны:

Следующее поверье записано в Воронежской губернии. Кроме любопытной истории о соперничестве двух колдунов-оборотней в ней есть отголоски широко распространённого сюжета о свадебном поезде, превращённом в волков.