Wśród djabłów poleskich wybitne miejsce zajmuje djabeł smolarniany a przy nim, niejako pół-djabeł — dozorca smołarni, atàman. Bodaj na całym obszarze Białorusi nigdzie tak wyraźnie się nie uwydatnia rola tego djabła jak na Polesiu, obfituj ącem w pierwotne smolarnie (majdan albo piecz), w formie lejkowatych dołów różnej wielkości, przypominających małe grodziska. Mieszka on w korytarzu podziemnym (pryhrèbica) , prowadzącym do lejka, z którego odbiera się smołę, w beczce czystej lub zasmolonej, w szałasie robotników podczas ich nieobecności, w dziupli po dzięciołach i niekiedy na sośnie, która ma być zwalona na smolaki.

"Kali mużyk padkópuje chwóju na łuczynu, to czort sièdziaczy na jój żdże pakùl jon dakapàjecsa da starczawikà da stanie kleści, a tahdy ŭchopicsa za szczyk, zawiśnie daj pawalić da dołu. Tak starajecsa, sztob boisz było smały ŭ piekła."

Djabeł smolarniany zawsze jest w dobrych stosunkach z atamanem. Dopomaga mu nietylko w smolarni przy wyrobie smoły, ale i poza nią opiekuje się nim.

"Czort za atàmana wièlmi żńrycsa, bo jon tólki z pièradu bycsam to czaławiek, a z zàdu taki sàmy kaùtunawàty czort smalany. Jehó czort lùbié i ùczyc znàcharstwa za tóje, szto jon hónić smółu, sztob było ù czem waryć hrèsznikau ŭ pièkli. Atàmany pierejmàjuć ad czorta ŭsiàkaje znaćcie i uchwàtki — kożny nièszto znàje."

Z robotnikami nie jest na tak dobrej stopie jak z atamanem, ale im też dopomaga w robocie, tak pracującym przy smolarni, jak i tym, którzy dostarczają smolaków; niekiedy tylko płata drobne figle (985: s.204).

"Jak chto czwànicsa da chwàstaje, szto bez czorta abyjdziecsa ŭ raboci kalà smały, to jon jemù zaràz i adpore jakùjus czartóŭskuju sztùczku. Znaj, maŭlàŭ, szto bez mienie niczóho nie zrobisz.

Kaliś ja ŭ Kràsnom Rózi^* padkapàŭ chwóju, da jak jenà ùpàła, sieŭ, sztob tróchi addychać da zakuryć lùlku, aż oś idziè moj susièd Maksim Cyhan, pasiecznik; staŭ daj każe:

— Zdaróŭ byŭ!

— Zdaróŭ! — ku.

— Nu, — każe hlàdziaczy na karènnie — i màŭże czort rabóty pakùl tokóho starczawikà^* pierehnùŭ.

— Na szto mnie czort — ku — mnie Boh pamahàŭ.

Maksim na jèta niczóha nie adkazàŭ da tólki dróhnuŭ.

— A sztoż ty — każe — ciepièr ŭpieród bùdziesz rabić?

— Wièdamo — ku — szto, siahónia ŭrażùju^*, a zàŭtra adrubàju pnia daj pakalù na łuczynu.

— A ùlliki bùdziesz krażać, bo kałoda niczóha sabiè?

— A toż — ku — na tom tyżmi bùdu krażać.

— Dak pasłŭchajże mieniè, staróho pasiecznika, da ŭpieród wykrażaj chać adnahó ùllika siahónia, bo siahóniaszni dzień wièlmi szczaśliwy na pczólki — zàraz rajók i siàdzie.

— Dobrè — ku, tróchi padùmaùszy — mo sapràŭdy, dażdŭsia pczoł, bo dósi nie wiedziècsa.

Maksim paszóŭ da domu, a ja jak nolóh, to pakùl sónce zajszło wykrażaŭ kałódku. Trèba było jeszczè siekanùc zó try, mo z czatyry ràzy daj kanièc, aż tut zatreszczàla kałoda, adłupiłasia ad pnia taùstàja szczèpka, a pień padniàŭsia daj staŭ na papà^*.

Tchu! tchu! nieczystaja siła — czy jà zdurnièŭ? — chibaż mnie pierszynka, chibà ja nie znàju, szto kali starczawikà nie pieresièkszy adrubàjesz pnia, to jon padczàs ŭstànie? Jèta màbyc Maksim ŭ pahànuju póru naràiŭ krażać, sztob dur na hoławu napuścić, da nasmiejàcsa. Postojże, ja tablé padziàkuju.

Pryszóŭ da dómu da prósta k Maksimu ŭ chàtu, a jon jak ràz wieczèraje.

— Sztoż ty — ku — siaki taki chodzisz da tumàn na ludzièj napuskàjesz — a? hawary: byŭ ty kalà mieniè siahónia ŭ Kràsnom Rózi da ràiŭ, sztob ja kończę siahónia wykrażaŭ ùllika?

— Adczepiś ty — każe — ad mieniè, satanà! czahób mieniè mała nasić nieczysta ja siła k tabiè ŭ Kràsny Roh? Ja siahónia z dwarà nie wychodziŭ; papytàj ludzièj kali nie wièrysz.

— Oś jak?! ciepièr ja tólki dahadàŭsia — ku — szto to byŭ czort smalany da ù ciebiè pierekinuŭsia. Ja bo dùmaju czahó jon dróhnuŭ jak ja zhadàŭ za Bóha.

— Dak czahóż czwàniszsia? robisz czortawa dzieło, dak i maŭczy."

Οροw. Chwiedar Żuk z Horoszkowa, Rejon rzeczycki w obwodzie homelskim (985: s.204-205).

Djabeł smolarniany czuwa nad smołą, transportowaną w beczkach do przystani nad Prypecią, i płynie z nią na tratwach Dnieprem aż do Krzemieńczuka — i nic dziwnego, bo smoła, według mniemania ludu poleskiego, to jego własność. Poleszuk wie do czego służy tak wielka ilość smoły a jednak wierzy, iż idzie ona do piekła.

"Jak wiezùc boczki z smałóju da biérehu ŭ Jùrewiczy abó ŭ Łamaczy^*, to i czort jedzie wierchom za padwodami. Jon nie padjeżdżaje blizka da pryastajècsa z zàdu za haniéj dwoje; skolki raz azirnièszsia, to pabàczysz, szto na kaniù siedzić nièszto czórnaje da tut było, a tut i szczezło. Kali ŭ darózi pryjdziecsa naczawać, to ŭ nóczy czorny kazioł chodzić pamiż bóczak da niùchaje tùju smołu, szto padczàs cieczè z bóczak.

Łócmany (flisacy) każuć, szto czórny kazioł bywàje i na płytach (tratwa) da nie taki rachmàny jak ŭ nas: ŭ nôczy wyskaczyć z wady, prabieżyć pa płytù daj boŭć ŭ wódu, a ŭ dzień, to tólki wytknie mordu z rahàmi daj nyrniè."

Djabeł smolarniany wyróżnia się od swych pobratymców tylko sierścią, zawsze skudłaczoną, wskutek ciągłego ocierania się o naczynia zasmolone. O człowieku, u którego kołtun nie zwinął się jeszcze całkowicie ale jest w kosmykach, mówią: "czupryna skaŭtùnilasia, by nàcze ŭ smalanóho czorta", albo: "zamùrzany jak smałany czort". W nocy przedzierzga się on w czarnego kozła, a w dzień przybiera postać wieśniaka lub pana (985: s.205-206).

Z rozwojem smolarstwa na ulepszonych smolarniach zmienia się djabeł. Rzadziej przebywa w dawnych lokalach, częściej przybiera postać ludzką, dbalszym się staje o swą powierzchowność i wogóle cywilizuje się. Zmienia dawny stosunek do atamanów przy pierwotnych "majdanach" tak dalece, że wymierza im dotkliwe kary za lada wykroczenie.

"Jak czort smalany pabràtaŭsia z panami da z Niemcami, to pa zawodu kazłom czórnym chodzić tólki ŭ nóczy, a ŭ dzień nadziewa je pański chrak z chwastom, czyrwóny kapalùsz da panczochi doŭhije jak ŭ Żyda. Czarawiczki skrypiać, jak cyrkuny (świerszcze), a jak idziè czy to pa piaskù czy pa bałóci, to adzinàkawa kùrawa padymàjecsa. Wièdamo pryhledzieŭsia k Nièmcam jak stawili zawód daj sàm ŭ Nièmca uklepàŭsia (upodobnił się). Ciepièr liże mużyckuju lùlku pakinuŭ da smókcze pànskaho cyhana (cygaro), ŭ watknùŭszy ŭ taŭstùju czeracinu (trzcina), da nosić dzygàrak, a na nàs czaplàje akulàry. Z atàmanami staŭ stróhi — dzierży wùcha! a jak katóry czùé szto praszkàpié, to ad jehó s molu adbierè da zaniesie ŭ zawód, a to jeszcze i dùrniam zrobić. Tahdy pan tahó atàmana pa szyi da paszóŭ, — won, dùrniu, z mahó majdanu, bo ty niczoho nie znàjesz."

W początkach drugiej połowy XIX w. wielkie pruszyńskie smolarnie były niewyczerpanem źródłem opowiadań o djable smolarnianym, które biegły daleko za Dniepr i Prypeć, a wracały w formie fantastycznych bajek, jeszcze więcej wzmacniając w miejscowej ludności wiarę we wszelkie wybryki djabelskie. Pruszyn staje się głównem jego siedliskiem; tu on utrzymuje całe zastępy swych robotników, prostych djabłów, o powierzchowności zwyczajnej, zwanych smaławiki. Zajmuje wszystkie zakątki w smolarniach i innych doń należących budynkach. W nocy na całem terytorjum snują się kołtunowaci djabli, w smolarniach we wszystkie kąty zagląda czarny kozioł, a w dzień zjawia się Niemiec we fraku, w czerwonym kapeluszu i w tej chwili znika.

"U Prùszyni kiszyć (roi się) ad czercièj, a machàjnik, łysy pan, toj szto smółu honić, nie to sztob byŭ z imi ŭ chaŭrùzi, da by nàcze za pryhaniàtaho nad imi nastàŭlany. U nóczy kaŭtunawàtyje smaławiki pruć jemù cebrami smółu ad ŭsiùl: to ad atàmana, prawiniŭszahosia, to z piekła^*, a jon siedzić sabiè ŭ pakójach daj lùlku kùryc. Pad toj czas czórny kaziół pa katłach skàcze daj skacze, a dàlej jak stanie bałbatać, dak pan zàraz i prybieżyć ŭ zawód; pachódzić, nièszta paszèpcze, tahdy bałbatnia ścichnie, źmieja zaszypić, a czort dawàj żóryć ŭ dwa małatki: lap, lap, lap, lap! aż pakùl pièŭni zaśpiewajuć. Nastanie boży dzień, dak praklàty Niemczyk zbytu nie dajè: kudy nie zirni, to jon tut, — pakażecsa daj skróź zièmlu pójdzie, to pierebieżyć daj szczeźnie."

Poleszuk każde niezrozumiałe dlań zjawisko przypisuje dziełu djabła, to też nic dziwnego, że w ten sam sposób traktuje i powyższe, które jest tylko wynikiem zastosowania pierwotnej klapy bezpieczeństwa, urządzonej w sposób następujący: naczynia napełnione wodą łączy 3 centymetrowej grubości rurka miedziana z głównym zbiornikiem wrzącej smoły, wytwarzającej parę, która zagotowuje wodę w naczyniu. Proces ten zwykle wywołuje donośne bełkotanie (bałbócze), które dla dozorcy jest sygnałem, że już czas otworzyć główny kran, odprowadzający zbyteczną parę nazewnątrz przez rurę pionową. Koniec tej rury nad dachem budynku jest zagięty i ma kształt rozwartej paszczy węża, w której podczas wychodzenia pary podnosi się i opada metalowy język na biegunie. Uderzając o dół paszczy wydaje dźwięk przytłumiony, podobny do kucia młotkiem w pewnej odległości i służy za manometr dla palacza, który zależnie od tempa uderzeń języka reguluje siłę ognia w piecach pod kotłami. Rurę opisaną nazywają źmiejà (985: s.204-208).