Беларускія землі здаўна былі густа пакрытыя дрымучымі лясамі і безліччу балот, багатых не толькі ягадамі, грыбамі, птушкамі, а і балотнай жалезнай рудой. Як толькі людзі навучыліся здабываць з балотнай руды жалеза, з якога можна было зрабіць больш надзейныя прылады працы, хатнія рэчы, зброю, яно заслужана набыло пашану у чалавека. Тады і папоўніўся пантэон язычніцкіх багоў, асілкаў яшчэ адным героем — міфічным волатам, ахоўнікам беларускіх балот і лясоў — Жалезным Чалавекам. Ён уяўляўся волатам з жалеза і надзяляўся якасцямі гэтага металу: цвёрдасцю, пруткасцю, халоднасцю, што спараджала жорсткасць, неспачувальнасць, варожасць. Ен стаў нават своеасаблівым абярэгам у ролі пугала-хапуна, асабліва на Палессі, дзе было шмат непраходных лясных гушчароў і безліч дрыгвяністых балот з чорнымі прорвамі, смяртэльна небяспечнымі, асабліва для дзяцей і свойскай жывёлы (403: с.122-125).

Жалезны чалавек — міфічная істота ў павер'ях беларусаў і іншых славянскіх народаў. Паводле ўяўленняў — волат с жалеза, які жыве ў балоце або ў забалочаным лесе і ахоўвае свае ўладанні ад замахаў ды няпрошаных гасцей. На Палессі ім звычайна палохалі дзяцей, каб не хадзілі адны ў лес (33 по 1035: с.193, паводле Г.А.Цыхуна).

Некаторыя даследчыкі адзначаюць, што элемент «жалезны» у міфалогіі беларусаў і іншых славянскіх народаў часта выконваў функцыю адпужвання. Так, у беларусаў-палешукоў гэта Жалезная Баба, што жыве пад мостам або жалязнячка — старая, якой палохалі дзяцей, каб не хадзілі адны ў полі ці агарод, а таксама русалкі-цыцохі, што маюць жалезныя грудзі, і шмат іншых. У казцы «Таратурка» Баба Яга Жалезная Нага дапамагае перамагчы герою-асілку матку-змяю, яе сыноў — шматгаловых змеяў, іх жонак і яе дачок — Ведзьмаў. У казцы ж «Цар Васіль» цару-асілку паведамляе Васіль-паляк: «Заўтрашні дзень на нас нячыстая — Баба Юга Зялезная Нага на ступе едзець і зялезным таўкачом паганяець — пашлець войска!» Таксама жалезны чалавек можа быць супастаўлены з вобразамі волатаў, якія з'яўляюцца, цалкам закаваныя ў жалезны панцыр. У чарадзейных казках («Дух у блакітным святле») Жалезны Чалавек выконвае волю юнака, што валодае чароўнымі прадметамі, якія даюць уладу над Жалезным Чалавекам. Вобраз Жалезнага Чалавека прасочваецца ў казках іншых суседніх народаў і сведчыць, што на славянскія землі на змену бронзаваму прыйшоў жалезны век (291: с.167; 403: с.122-125; 33: с.63-64 по 1035: с.193, паводле Г.А.Цыхуна).

Аб глыбокай старажытнасці ўяўленняў пра жалезнага чалавека і іх праславянскім характары сведчаць паралелі ў міфалогіі іншых славян, а таксама супадзенне ці блізкасць з ім атрыбутыкі: балгарскі Железен човек жыве у балоце, сербскі Гвозден човек, Гвоздензуб — у калодзезі (33 по 1035: с.193, паводле Г.А.Цыхуна).

У мастацкім рамане Віктара Казько «Неруш» Жалезны чалавек прадстаўлены ахоўнікам багацця роднай прыроды і супрацьстаіць несумленным меліяратарам, увасабляючы экалагічныя прынцыпы народа:

Зноў з'явіўся пад Княжборам Жалезны Чалавек, зноў загаласіла ў Княжборы Галасніца. Чалавек жа той быў нядобры, таму што незразумелы, памяталі яго толькі старыя, што жылі яшчэ ў даўнім Княжборы. Хадзіў ён там кожную ноч па вёсцы, тупаў жалезнымі нагамі. І чаго хадзіў, чаго праг, шукаў чаго — пра тое ніхто не ведаў. Ці то была грэшная душа з саміх княжборцаў, ці прыблуда нейкая, таксама ніхто не мог адказаць. Але толькі змяркалася, людзям спаць класціся, з'яўляўся і ён, чорны, цёмны і бязвокі, крочыў вясковай вуліцай, крочыў так, што дрогка званілі вокны ў хатах і хісталіся хаты. Туліліся да платоў людзі, што рызыкнулі такой парой выйсці на вуліцу. Жалезны Чалавек не кранаў іх, хадзіў ён маўчком, што соўсень сунуўся, а недзе сярод поля галасіла Галоска-галасніца. Бегала ад мяжы да мяжы, шукала сваё дзіця, убівалася па ім. Галасніца была сваёй Княжбору, яе ведалі. Яна прыспала хлопчыка, прыдушала ў сне са скрухі павесілася. Пахавалі яе, але і ў зямлі не ведала яна спакою, усю ноч напралёт шукала свайго сына. Галоску княжборцы шкадавалі і любілі. Яна была як за лекарку ў Княжборы, лячыла княжборскіх дзяцей, калі сурочыць іх хто ці напалохае, пазбаўляла ад прастрэлу і шчацінкі, як толькі выпадала раса, пачуўшы Галасніцу, княжборскія маладзіцы хапалі сваё неспакойнае дзіця і беглі ў поле, на мяжу, пакідалі яго ў разорцы на мяжы, адыходзіліся самі крыху ўбок, чакалі, калі Галасніца знойдзе яго і прагоніць хваробу. І Галасніца знаходзіла, заціхала, супакойвалася сама і супакойвала дзіця. Маці забірала яго, кланялася нізка Галасніцы. І тры дні пасля гэтага Галасніца маўчала, тры дні не чуваць было яе жалобнага і скрушлівага голасу. А Жалезны Чалавек хадзіў і хадзіў, не зважаючы на надвор'е. Не баяўся ён ні дажджу, ні пылу, не пакідаючы і слядоў, ішоў у дуброву, і ўсю ноч стагналі і тужліва шумелі веццем дубы. На світанні толькі супакойвалася дуброва.

— Няйнакш хтосьці з сваіх і Жалезны гэты чалавек,— гаварылі княжборцы.— Жывы нехта, няймецца камусьці жывому, таму што сярод тых, хто памёр, не ведаем нікога настолькі грэшнага ці настолькі святога, які і не адзываецца, і знаку нам не падае.

Але як толькі княжборцы пераехалі на новае месца, адчапіліся ад іх і Галоска-галасніца, і Жалезны Чалавек. З'явіліся апошні раз перад вайной ці то ў вайну, але ненадоўга. Прыгадалі былое княжборскія маладзіцы, пацягнуліся з дзецьмі на мяжу, толькі дарэмна: нікому не дапамагала тады Галоска. Мо княжборцы і забыліся б пра іх. Але вось знішчылі дуброву, і зноўку ўсчаліся над палямі галашэнні, задрыжалі ў хатах вокны, зноў пачаў хадзіць па вясковай вуліцы Жалезны Чалавек. Гады два таму назад бачыў яго ў сваім дубняку і Цімох Махахей, як Барздыку бачыў сёння раніцай, зусім блізка падышоў ён да яго цяпельца і спыніўся, нібыта адліты з медзі. Спыніўся і пачаў урастаць у зямлю, спакваля, паціхеньку так. Урос па калена, і далей зямля, мусібыць, не прымала яго ўжо, утапталася, цвёрдай стала.

— Ну чаго табе яшчэ? — спытаў Махахей. Жалезны Чалавек маўчаў, толькі агонь ад цяпельца скакаў па яго целе, і здавалася, што Жалезны Чалавек дыхае. А твар яго заценены і нерухомы.

Віктар Казько "Неруш" (1283)